Procesy poznawcze – jak poprawić zaburzone funkcje poznawcze

funkcje i procesy poznawcze

Mózg to jeden z najbardziej tajemniczych organów ludzkiego ciała, który od dziesięcioleci ciekawi i fascynuje badaczy wielu dyscyplin naukowych. To w nim zachodzą różnego rodzaju procesy, dzięki którym człowiek nie tylko poznaje otaczający świat, ale także przetwarza i zapisuje w umyśle wszystkie informacje na jego temat. Do tego celu niezbędne są prawidłowo rozwinięte funkcje poznawcze (inaczej procesy poznawcze lub zdolności poznawcze), bez których człowiek nie byłby w stanie normalnie funkcjonować. Czym są funkcje poznawcze, jak się je bada, kiedy mówimy o ich zaburzeniach i jak wspierać rozwój poznawczy? Oto kilka podstawowych informacji.

Spis treści artykułu:

  1. Co to są funkcje i procesy poznawcze?
  2. Rodzaje funkcji poznawczych wedle materiałów klinicznych
  3. Z czego wynikają zaburzenia funkcji poznawczych?
  4. W jaki sposób można zbadać stan swoich procesów poznawczych?
  5. Jak poprawić i ulepszyć swoje procesy poznawcze?

Czym są procesy poznawcze?

Funkcje poznawcze to wszelkie procesy umysłowe zachodzące w mózgu, których głównym zadaniem jest odbieranie informacji z otoczenia, ich przechowywanie i przekształcanie oraz ponowne wyprowadzanie na zewnątrz w postaci określonej reakcji lub zachowań. Mówiąc inaczej procesy poznawcze to takie możliwości mózgu, które pozwalają na zdobywanie wiedzy oraz umiejętności i wykorzystywanie ich w codziennym życiu. To właśnie one odróżniają gatunek ludzki od pozostałych mieszkańców planety.

Podział funkcji poznawczych – jak je rozróżnić?

Procesy poznawcze są dzielone według różnorodnych klasyfikacji. Ta najbardziej znana i najczęściej stosowane dzieli procesy poznawcze na elementarne i złożone. Do tych pierwszych zalicza się:

  • percepcja, która odpowiada za odbieranie informacji z otoczenia (na początku występują procesy sensoryczne, czyli początkowy okres biernej rejestracji informacji, które w późniejszym etapie przechodzą w spostrzeganie)
  • uwaga, która odpowiada za selekcjonowanie odebranych informacji (tutaj można wymienić uwagę mimowolną – wyzwalaną przez otoczenie oraz uwagę dowolną, która jest uruchamiana przez sam organizm i wiążę się z pojęciem aktywności celowej)
  • pamięć, czyli zdolność do przechowywania informacji
  • kontrola poznawcza, czyli “nadzorowanie” przebiegu procesów poznawczych
  • funkcje wykonawcze, których głównym zadaniem jest inicjowanie aktywności celowej
  • funkcje ekspresyjne, które są wynikiem aktywności procesów poznawczych (tutaj można wymienić między innymi  mówienie, pisanie, rysowanie, ruch, gestykulowanie czy mimikę twarzy)

W niektórych opracowaniach naukowych elementarna funkcja poznawcza to także wyobraźnia. Natomiast wśród złożonych zdolności poznawczych należy wymienić przede wszystkich dwa procesy – język (który umożliwia porozumiewanie się z innymi osobami przy użyciu systemu kodującego) oraz myślenie (czyli tworzenie pewnego modelu rzeczywistości i dokonywanie na nim określonych przekształceń). Szczególnie ważne jest myślenie kognitywne (lub wnioskowanie dedukcyjne), które ściśle wiąże się z umiejętnością rozwiązywania problemów. Otóż funkcje kognitywne zachodzące w ludzkim umyśle (lub inaczej – inteligencja kognitywna) to zdolność wykorzystania własnej wiedzy w sytuacjach niepewnych. A najlepszym sprawdzianem zdolności kognitywnych jest skuteczność podejmowania decyzji w codziennym życiu.

Procesy poznawcze można klasyfikować na wiele sposobów. Przedstawiony wyżej podział jest najbardziej znany i najczęściej wykorzystywany w różnorodnych opracowaniach dotyczących funkcji poznawczych.

Zaburzenia poznawcze – co powoduje zaburzenia funkcji poznawczych?

Prawidłowe procesy poznawcze to podstawa normalnego funkcjonowania w społeczeństwie. Jednak nie do rzadkości należą sytuacje, w których pojawiają się pewne zaburzenia poznawcze. Do najczęstszych przyczyn zaburzeń funkcji poznawczych można zaliczyć:

  • problemy o podłożu psychicznym
  • choroby neurologiczne
  • urazy głowy
  • nowotwory zlokalizowane w układzie nerwowym
  • zażywanie środków psychoaktywnych
  • zespoły odstawienne

Dodatkową przyczyną zaburzeń procesów poznawczych mogą być traumatyczne przeżycia, które nigdy nie pozostają bez wpływu na ludzką psychikę. Jednocześnie warto wspomnieć tu o zjawisku, jakim jest lateralizacja, czyli większa sprawność prawej lub lewej strony ciała.  Szczególnie niebezpieczna jest lateralizacja skrzyżowana, która charakteryzuje się brakiem dominacji jednej ze stron (występuje leworęczność z prawoocznością, praworęczność z lewoocznością i na odwrót). Długo utrzymujący się brak dominacji stronnej może wpływać negatywnie na rozwój mowy, czytania i pisania oraz koordynacji wzrokowo – ruchowej. Dlatego tak ważne jest, aby dziecko jak najszybciej wybrało dominującą stronę.

Określone zaburzenia mogą mieć charakter ciężki (i wtedy wymagają specjalistycznej pomocy) lub łagodny. W tym drugim przypadku objawiają się one ogólnym pogorszeniem zdolności poznawczych (bez towarzyszącego otępienia) i w większości przypadków dotyczą jednego procesu (najczęściej pamięci). Łagodne zaburzenia poznawcze są często naturalnym skutkiem starzenia się organizmu i zazwyczaj nie utrudniają codziennego funkcjonowania. Jednak nie wolno ich bagatelizować, a każde zaburzenia myślenia, pamięci, uwagi lub spostrzegania powinny być szczegółowo analizowane.

Badanie funkcji poznawczych

Zaburzenia procesów poznawczych (nawet te łagodne) to pierwszy znak, iż mózg nie działa w sposób prawidłowy. W takiej sytuacji trzeba reagować, a pierwszym krokiem jest zdiagnozowanie ewentualnych zaburzeń. Współczesna nauka oferuje wiele testów umożliwiających postawienie diagnozy, a wśród tych najpopularniejszych można wymienić:

  • Test fluencji słownej – bada zdolność płynnego wypowiadania słów zaczynającej się od określonej głoski.
  • Test płynności Chicago – wymienianie w krótkim okresie czasu rzeczowników rozpoczynających się na konkretną literę.
  • Badanie ogólnej sprawności intelektualnej – przy użyciu popularnych testów na inteligencję.
  • Test płynności Newcombe – wymienianie nazw roślin, zwierząt i ptaków w czasie 30 sekund.
  • Test płynności złożonej – wymienianie jak największej liczby zawodów kojarzących się z określonym przedmiotem.
  • RCFT – kopiowanie rysunku z natury, a następnie z pamięci.
  • Test Labiryntów – poruszanie się po określonych trasach.
  • Test Liczenia – powtarzanie cyfr “do przodu” i “do tyłu”.
  • Powtarzalny test Aktywnej Pamięci – powtarzanie ciągów literowo – liczbowych.
  • Test Siódemek – odejmowanie od 100 cyfry 7.

Wymienione wyżej testy nie wyczerpują możliwości diagnostycznych – specjaliści dysponują szeregiem innych badań, które mogą być wykorzystane w diagnozowaniu zaburzeń procesów poznawczych. Uzupełnieniem testów może być neuroobrazowanie (obserwowanie mózgu “na żywo”) oraz badania neurofizjologiczne, które pozwalają wykluczyć fizyczne przyczyny zaburzeń. Połączenie kilku metod diagnozowania daje najlepsze rezultaty.

Poprawa funkcji poznawczych

Pogorszenie funkcji poznawczych może mieć różne przyczyny i różny przebieg. Jednak niemal zawsze wpływa to na pogorszenie jakości życia. Dlatego tak ważne jest zadbanie o to, aby procesy poznawcze zachodzące w mózgu funkcjonowały prawidłowo przez jak najdłuższy czas. I tutaj pojawia się pytanie – w jaki sposób poprawić zdolności poznawcze? Sposobów jest kilka – od zdrowego trybu życia (zbilansowana dieta, aktywność fizyczna, brak używek, unikanie stresu i odpowiednia dawka snu), poprzez codzienny trening funkcji poznawczych, aż po terapie farmakologiczne. Zatem co zrobić, aby funkcje poznawcze działały w odpowiedni sposób?

1. Ćwiczenia usprawniające funkcje poznawcze

Jednym ze sposobów na poprawienie zdolności poznawczych są różnego rodzaju ćwiczenia, które można wykonywać w zaciszu domowym. Rozwiązywanie krzyżówek, granie w gry (zarówno planszowe, jak i komputerowe), układanie sudoku – to kilka metod poprawiających funkcje poznawcze. Ćwiczenia dodatkowe to między innymi:

  • uzupełnianie ciągów liczb lub słów
  • wymienianie wyrazów na wylosowaną literę
  • łączenie zawodów z przedmiotami
  • kalambury słowne
  • kończenie przysłów
  • zapamiętywanie numerów telefonów
  • literowanie słów wspak

Wszystkie wymienione wyżej ćwiczenia można modyfikować i stopniować poziom trudności. Najważniejsza jest systematyczność i regularność –  tylko wtedy ćwiczenia przyniosą oczekiwane rezultaty.

2. Suplementy diety

Innym sposobem na poprawienie procesów poznawczych są różnego rodzaju suplementy diety. Wiele osób zadaje sobie pytanie – czy są one skuteczne? Naukowcy już od kilku lat próbują stworzyć skuteczny lek na zaburzenia procesów poznawczych, a wyniki ich badań wskazują, iż istnieje wiele substancji, które mogą wspomóc funkcjonowanie ludzkiego mózgu. I wiele z nich jest całkowicie naturalnych. Suplementy diety poprawiające procesy poznawcze mają przede wszystkim wspierać pracę układu nerwowego oraz poprawiać ukrwienie mózgu, co w prosty sposób przekłada się na lepszą pamięć i koncentrację. Dlatego w suplementach diety przeznaczonych do wspierania funkcji poznawczych warto poszukiwać składników, które charakteryzują się takimi właściwościami. Wśród największych “sprzymierzeńców” ludzkiego mózgu znajduje się:

  • żeń – szeń (poprawia witalność, energię życiową i pamięć)
  • witamina B12 (bierze udział w wytwarzaniu neuroprzekaźników w organizmie)
  • miłorząb japoński (usprawnia przepływ krwi do mózgu, ochrania neurony mózgowe i zmniejsza ryzyko ich uszkodzenia)
  • lecytyna (wpływa na prawidłową pracę układu nerwowego)
  • magnez (niweluje zmęczenie i ma dobroczynny wpływ na układ nerwowy)
  • kofeina (w rozsądnych dawkach poprawia koncentrację)

Wymienione wyżej składniki w naturalny sposób wpływają na poprawę funkcji poznawczych. Jednak przy poważniejszych problemach niezbędna może okazać się wizyta u specjalisty, który na podstawie wywiadu lekarskiego oraz przeprowadzonych badań może przepisać kurację opartą na znacznie silniejszych środkach farmakologicznych.

2.1 Jak wybrać odpowiednie suplementy, które wpłyną na nasze funkcje poznawcze?

Ilość suplementów diety poprawiających procesy poznawcze jest naprawdę dużo – jednak nie wszystkie będą skuteczne. W tym przypadku warto pamiętać o tym, aby wybierać te, które przyniosą oczekiwane korzyści. Dlatego też przy ich wyborze należy zwrócić uwagę na kilka podstawowych kwestii – przeznaczenie, działanie, ilość aktywnych składników, dawkowanie, ewentualne skutki uboczne czy interakcje z innymi lekami (ma to znaczenie zwłaszcza w przypadku osób borykających się z chorobami przewlekłymi). Nie bez znaczenia jest także forma suplementu i szybkość działania. Dlatego tak istotną sprawą jest dokładne zapoznanie się z informacjami zawartymi w ulotce i ścisłe stosowanie się do zaleceń producenta. I to co najważniejsze – aby suplementy diety były skuteczne i faktycznie przynosiły oczekiwane rezultaty, to muszą być przyjmowanie regularnie przynajmniej przez okres zalecany przez producenta. Bez systematyczności substancje aktywne zawarte w preparacie nie zadziałają w sposób efektywny.

Podsumowanie

Procesy poznawcze zachodzące w ludzkim mózgu są niezwykle ważne – bez nich nie da się normalnie funkcjonować. Pamięć, myślenie, percepcja, uwaga, a nawet emocje czy wyobraźnia – to wszystko wpływa na jakość ludzkiego życia. Jednak czasami nie wszystko funkcjonuje prawidłowo, a zdolności poznawcze ulegają pogorszeniu – i to z wielu przyczyn. Czasami nie mamy na to wpływu, ale w wielu przypadkach można wspomóc ich prawidłowe działanie. Zdrowy tryb życia, ćwiczenia usprawniające procesy poznawcze oraz odpowiednio dobrane suplementy diety – to skuteczne sposoby na poprawienie funkcji umysłowych. Warto o nie dbać, aby służyły nam jak najdłużej.