Myślenie – najważniejszy proces poznawczy dla podejmowania decyzji

myślenie - różne rodzaje i rozwój rozumowania

Myślenie to jeden z najbardziej wieloznacznych terminów naukowych, pod którym kryje się najdoskonalszy proces poznawczy ludzkiego umysłu. Zagadnienie myśli i myślenia to przedmiot wielu dyscyplin naukowych – od psychologii i psychiatrii, poprzez logikę i epistemologię, aż po informatykę (w której pojawia się temat tak zwanej sztucznej inteligencji). To wszystko sprawia, iż trudno przytoczyć jedną obowiązującą definicję myślenia. Jednak bez względu na określone podejście do tematyki myślenia jedno nie ulega zmianie – jest to bardzo złożony proces, bez którego nie jest możliwe normalne funkcjonowanie. Co więcej – to właśnie myślenie (a zwłaszcza niektóre jego rodzaje – na przykład myślenie krytyczne, rozumowanie dedukcyjne, myślenie strategiczne, twórcze myślenie lub logiczne rozumowanie) odróżniają homo sapiens od pozostałych mieszkańców planety. Dlatego tak istotne jest to, aby dbać o prawidłowe funkcjonowanie tego ważnego procesu poznawczego i zapobiegać jego ewentualnym zaburzeniom.

Spis treści artykułu:

  1. Myślenie a psychologia – jak wygląda proces tworzenia myśli?
  2. Rodzaje myślenia wyróżniane przez naukę
  3. Przyczyn zaburzeń związanych z rozumowaniem i myśleniem
  4. Jak poprawić umiejętność myślenia i efektywnego rozumowania
  5. Podsumowanie – czyli dlaczego zdrowe i poprawne myślenie jest takie ważne?

Myślenie z punktu widzenia psychologii

Myślenie to złożony i ciągły proces poznawczy, podczas którego człowiek przetwarza informacje zakodowane w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach. To właśnie dzięki niemu jednostka ludzka poznaje rzeczywistość, tworzy projekty i plany, formułuje oceny i wnioski, dokonuje odkryć, osiąga założone cele, rozwiązuje problemy, przewiduje przyszłość, uczy się i stwarza warunki do własnego rozwoju. Mimo zróżnicowanych form myślenia proces ten posiada kilka ogólnych cech:

  • wiąże się z procesami symbolicznymi – a nie na przykład percepcyjnymi,
  • jest niedostępne bezpośredniej obserwacji,
  • jest ukierunkowane na rozumowanie, podejmowanie decyzji, rozwiązywanie problemów,
  • pomaga osiągnąć to, co chcemy,
  • opiera się na skojarzeniach i wnioskowaniu.

Dodatkowo należy tu wspomnieć o tym, iż myślenie opiera się na konkretnych strukturach umysłowych. Są to pojęcia (umysłowe reprezentacje powiązanych ze sobą zjawisk), schematy (porządkują, kodują i przetwarzają informacje) skrypty (wiązki informacji o oczekiwanych sekwencjach zdarzeń i działań) oraz wyobraźnia wzrokowa (która polega na oglądzie spostrzeganych i przechowywanych w pamięci informacji). Dzięki temu do głównych cech tego procesu zalicza się krytycyzm, samodzielność, plastyczność (giętkość) oraz szybkość (ruchliwość). Natomiast za miarę efektywności myślenia uznaję się inteligencję.

Rodzaje myślenia

Myślenie nie jest procesem jednolitym. Co za tym idzie – można w nim wyodrębnić co najmniej kilka jego rodzajów – uzależnionych między innymi od stopnia rozwoju jednostki.

1. Myślenie abstrakcyjne

Myślenie abstrakcyjne to – mówiąc najogólniej – zdolność pojęciowego ujmowania rzeczywistości (czyli inaczej – zdolność myślenia za pomocą pojęć abstrakcyjnych). Dzięki myśleniu abstrakcyjnemu jednostka potrafi formułować sytuacje hipotetyczne, a dzięki temu szybciej dostrzega sedno sprawy i skuteczniej poszukuje oryginalnych rozwiązań. I dlatego jest ono niezbędnym składnikiem kreatywności. Ten rodzaj myślenia jest dany tylko rodzajowi ludzkiemu – kształtuje się wraz z wiekiem i jest jednym z najważniejszych elementów rozwoju umysłowego człowieka. I chociaż zdolność do myślenia abstrakcyjnego najczęściej jest cechą wrodzoną, to istnieje wiele ćwiczeń i treningów umysłowych, które pomagają je osiągnąć.

2. Myślenie kreatywne

Kreatywne myślenie (zwane też myśleniem twórczym) można zdefiniować jednym zdaniem – jest to odejście od szablonowego sposobu myślenia i umiejętność wychodzenia poza szablonowy i rutynowy sposób działania. Jednostka myśląca w sposób kreatywny potrafi dostosować się do zastanej sytuacji (nawet tej nieprzewidzianej) i wymyślić nowe, zupełnie nieoczekiwane rozwiązanie. Odmianą myślenia kreatywnego jest myślenie lateralne (inaczej – myślenie dywergencyjne), które oznacza nowe spojrzenie na sytuację, gotowość do pozbycia się rutyny oraz poszukiwanie kilku rozwiązań tego samego problemu. To spontaniczna zdolność rozumowania, która jest oparta na nonkonformizmie i ciekawości. Według naukowców wszystkie wymienione wyżej rodzaje myślenia są właściwościami wrodzonymi, które jednak (wraz z wiekiem i nabywanym doświadczeniem) ulegają osłabieniu. Dlatego mówi się, iż to właśnie dzieci (których wyobraźnia nie jest jeszcze zmącona schematyzmem) są najbardziej kreatywne. Na szczęście twórcze myślenie można ćwiczyć, a regularny trening przynosi bardzo dobre rezultaty.

3. Myślenie konwergencyjne

Pewnym przeciwieństwem myślenia dywergencyjnego jest myślenie konwergencyjne, które polega na tym, iż poszukuje się jednej opcji rozwiązania problemu lub osiągnięcia sukcesu. Co warte podkreślenia – ten rodzaj myślenia nie jest gorszy. Co więcej – jest on bardzo popularny we współczesnym świecie (wystarczy spojrzeć na edukację, gdzie zdecydowana większość sprawdzianów opiera się na testach, czyli poszukiwaniu jednej prawdziwej odpowiedzi). Zatem myślenie konwergencyjne przydaje się nie tylko w nauce, ale także w precyzowaniu planów na życie. Z myśleniem konwergencyjnym ściśle powiązane jest myślenie krytyczne, którego wyznacznikiem jest analizowanie i tworzenie hipotez, tworzenie logicznych powiązań, sprawdzenie faktów, myślenie o konsekwencjach, przetwarzanie informacji, odróżnianie faktów od opinii oraz kwestionowanie oczywistości. Oba rodzaje myślenia rozwijają się wraz z wiekiem i nabywaniem doświadczeń.

4. Myślenie logiczne

Logiczne myślenie (Inaczej rozumowanie) to zdolność do integrowania informacji. Czyli mówiąc inaczej – ten rodzaj procesu poznawczego oznacza myślenie na podstawie zgromadzonej wiedzy (czyli tego, co wiemy) oraz faktów (czyli tego, co potrafimy udowodnić). Cechą charakterystyczną logicznego myślenia jest wnioskowanie i rozumowanie dedukcyjne, czyli umiejętność wywnioskowania prawdziwego stwierdzenia na podstawie przedstawionych przesłanek. Ten rodzaj myślenia opiera się na uwadze, pamięci, inteligencji oraz wiedzy – a więc jest nabywane wraz z wiekiem, uczeniem się i zdobywaniem doświadczeń.

5. Analityczne myślenie

Analityczne myślenie to zestaw konkretnych umiejętności, które przydają się w wielu dziedzinach życia. Wśród wyznaczników tego rodzaju myślenia należy wymienić: myślenie kreatywne, podejmowanie decyzji, uczenie się, rozwiązywanie problemów, łączenie ze sobą pewnych faktów czy umiejętność tworzenia obrazów i schematów. Zatem myślenie analityczne to nic innego, jak świadome podejmowanie dobrych decyzji na podstawie logicznych wniosków. Ten rodzaj myślenia jest wrodzony, ale – dzięki odpowiedniemu treningowi – można się go nauczyć.

6. Myślenie indukcyjne

Myślenie indukcyjne to rozumowanie praktyczne, które bazuje na doświadczeniu empirycznym. W tego rodzaju myślenia jednostka korzysta ze wszystkich zmysłów, a sądy wyciągnięte z tych danych są testowane w praktyce. Myślenie indukcyjne dostarcza nowych informacji, a tym samym prowadzi do pogłębiania i poszerzania wiedzy.

7. Myślenie pytaniami

Mówiąc o rodzajach myślenia warto tu przytoczyć koncepcję Marilee Adams, czyli tak zwane myślenie pytaniami. Autorka książki jest twórczynią koncepcji, według której sposób myślenia (a w konsekwencji – także sposób działania i pytania zadawane innym osobom) zależy od tego, jakie pytania zadajemy samym sobie. Zatem według tej koncepcji niezwykle ważny jest dialog, który toczymy sami ze sobą. Autorka nazywa to “drogą uczącego się”, czyli wyciąganiem wniosków i szukaniem możliwości. Dzięki temu człowiek działa aktywnie i lepiej wykorzystuje swój potencjał.

Jak pokazuje powyższa lista sposobów myślenia jest bardzo dużo. Co oczywiste – nie sposób uniknąć pytania: które z nich jest najbardziej wartościowe? Nie da się odpowiedzieć na tak postawione pytanie. Według naukowców zajmujących się tematyką myślenia najlepszym rozwiązaniem jest połączenie wszystkich jego rodzajów.

Zaburzenia myślenia – przyczyny problemów z rozumowaniem

Myślenie to jeden z najważniejszych procesów poznawczych, jaki zachodzi w ludzkim umyśle. Prawidłowe działanie tego procesu determinuje normalne funkcjonowanie jednostki. Jednak nie do rzadkości należą sytuacje, w których mamy do czynienia z zaburzeniami myślenia – i to zarówno tymi łagodnymi, jak i bardziej poważnymi. Najczęstsze przyczyny zaburzonego myślenia to:

  • choroby psychiczne – które powodują nieprawidłowe działania procesów poznawczych – na przykład autyzm, schizofrenia, psychoza,
  • choroby fizjologiczne – mające wpływ na nieprawidłowe działanie układu nerwowego,
  • wiek – który często determinuje demencję, otępienie lub chorobę Alzheimera,
  • stres – zaburza czynności układu nerwowego, a tym samym wpływa na pogorszenie pamięci i koncentracji,
  • używki – ich nadużywanie niszczy układ nerwowy i może wywoływać szereg zaburzeń procesów poznawczych,
  • silne leki – wiele leków podawanych w chorobach fizjologicznych i psychicznych może powodować zaburzenia myślowe,
  • złe nawyki – niezdrowa dieta, brak aktywności fizycznej, nadużywanie alkoholu, tytoniu bądź narkotyków, nadmiar stresu, zbyt mała ilość snu wpływa na pogorszenie funkcji poznawczych.

Dodatkowo warto tu także wspomnieć o tzw. lenistwie umysłowym. Rozumiemy przez to unikanie wszelkiego wysiłku umysłowego, brak działań stymulujących rozwój, niedostateczne wyzwania umysłowe czy zaprzestanie nauki. Mogą one w znaczącym stopniu wspomóc zaburzenia myśli. Dlatego tak istotne jest to, aby dbać o rozwój umysłowy i nie dopuszczać do zaburzeń procesów poznawczych.

Jak poprawić swoje myśli i rozwinąć umiejętność myślenia?

Prawidłowo rozwinięte myślenie to podstawa normalnego funkcjonowania – to fakt, z którym nie da się polemizować. I chociaż różnorodne czynniki mogą wpływać na jego pogorszenie, to jednocześnie istnieje wiele sposobów na poprawę jego działania. Wśród nich można wymienić ćwiczenia, suplementy diety oraz odpowiednie nawyki.

1. Ćwiczenia i precyzyjny trening myśli

Codzienny trening mózgu może obejmować popularne i bardzo prozaiczne czynności. Takie jak czytanie książek, rozwiązywanie krzyżówek lub łamigłówek, gry edukacyjne lub strategiczne czy układanie sudoku. Dodatkowo istnieje szereg ćwiczeń, które w znaczący sposób mogą poprawić jakość myślenia. Wśród nich warto wymienić między innymi:

  • robienie notatek i spisywanie własnych myśli – poprawia skupienie i pamięć, rozwija kreatywność, ułatwia rozwiązywanie problemów
  • nauka nowych słów – poszerza zasób słownictwa
  • uczenie się języków obcych – pobudza aktywność mózgu
  • zapamiętywanie słów piosenek – ćwiczy pamięć
  • ubieranie się w ciemności – zwiększa ilość połączeń nerwowych w mózgu
  • łączenie działań – na przykład słuchanie audiobooku podczas biegania lub wykonywanie obliczeń liczbowych podczas jazdy samochodem – zwiększa aktywność mózgu
  • mapa myśli – szczególny rodzaj notowania, który polega na używaniu obrazów i symboli, posługiwaniu się skojarzeniami, akcentowaniu najważniejszych słów, stosowaniu wielu kolorów i używaniu różnych wielkości liter i stylów pisania
  • uczenie się na pamięć piosenek lub wierszy
  • zapamiętywanie listy zakupów

Wymienione wyżej ćwiczenia nie są oczywiście jedynymi, które mogą pomóc w codziennym treningu mózgu. Oprócz tych najbardziej ogólnych (poprawiających pamięć bądź koncentrację) istnieje szereg innych ćwiczeń, które wpływają na konkretne rodzaje myślenia (na przykład myślenie twórcze, logiczne lub analityczne). Warto wybrać te najbardziej odpowiednie do wieku, możliwości i zainteresowań.

2. Suplementy diety i specyfiki wspomagające naszą zdolność rozumowania

Innym sposobem na poprawienie jakości myślenia jest zażywanie odpowiednich suplementów diety. W tym przypadku warto zwrócić uwagę na ich przeznaczenie (na przykład kłopoty z pamięcią), skład, ilość składników aktywnych, działanie, dawkowanie, interakcje z innymi lekami oraz ewentualne skutki uboczne. Jednocześnie w tego rodzaju środkach warto szukać składników, które mają dobroczynny wpływ na działanie ludzkiego mózgu. Wśród takich “sprzymierzeńców” warto wymienić: witaminę B12, żeń – szeń, miłorząb japoński, kofeinę, magnez i lecytynę. Wszystkie one w naturalny sposób wpływają na poprawienie funkcji myślowych. Jednocześnie nie wolno zapominać o tym, aby przyjmować je zgodnie z zaleceniami lub załączoną ulotką.

3. Prawidłowe rozumowanie a codzienne nawyki

Jak codzienne nawyki wpływają na działanie mózgu? Otóż w tym przypadku niezwykle ważna jest dieta. Powinna ona być bogata w:

  • antyoksydanty,
  • witaminy z grupy B, A, E oraz C,
  • tłuszcze nienasycone,
  • magnez,
  • kwas foliowy,
  • cynk,
  • błonnik,
  • lecytynę.

Trzeba również zwrócić uwagę, aby w naszym życiu była obecna zrównoważona aktywność fizyczna (zwłaszcza na świeżym powietrzu). Dodatkowo Warto byłoby proces wspomóc unikaniem stresu, odstawieniem używek, wysypianiem się i korzystaniem z odpowiedniej dawki relaksu. To wszystko jest warunkiem sprawnego funkcjonowania mózgu. Jednak nigdy nie dajmy się zwariować i dbajmy o takie elementy po kolei, wprowadzając poszczególne zmiany krok po kroku.

Podsumowanie – dlaczego efektywne rozumowanie jest takie ważne?

Myślenie to najważniejszy proces poznawczy, który determinuje całe ludzkie życie. To właśnie od niego zależy niemal wszystko – nauka, praca czy relacje międzyludzkie. Współczesny świat jest skomplikowany i stawia przed człowiekiem różnorodne wyzwania – i to zarówno na gruncie zawodowym, jak i prywatnym. A prawidłowe funkcjonowanie procesów myślowych ułatwia przejście przez życie w sposób satysfakcjonujący. Myślenie ogólne oraz poszczególne jego rodzaje nie tylko umożliwia nabywanie wiedzy czy podejmowanie decyzji, ale także twórcze podejście do dylematów, wyciąganie wniosków czy umiejętne rozwiązywanie problemów. To wszystko sprawia, iż jednostka osiąga swoje cele. A jednocześnie zachowuje zdrowie. Dlatego tak istotne jest to, aby zadbać o prawidłowy rozwój myślenia i jego późniejsze właściwe funkcjonowanie. Na szczęście sposobów na to jest co najmniej kilka – i warto z nich wszystkich korzystać.

Poprawa procesów myślowych jest możliwa – zwłaszcza wtedy, gdy nie wynika z określonych chorób lub zaburzeń. A codzienne dbanie o nasz mózg zapewni jego sprawne działanie na długie lata.

Źródła:
  1. Bocheński, Józef Maria, and Stanisław Judycki. Współczesne metody myślenia. Poznań: W drodze, 1992.
  2. Kozak, Piotr. CO TO JEST MYŚLENIE?. Wydawnictwo Naukowe Scholar Sp. z oo, 2015.